Հայաստանի իրավապաշտպան ՀԿ-ների դիտարկումները 2012 թ. խորհրդարանական ընտրությունների նախաշեմին ստեղծված իրավիճակի վերաբերյալ

Ընտրությունների ժողովրդավարական չափանիշներին համապատասխան անցկացումը պայմանավորված է հերթական ընտրություններից մինչև հաջորդ ընտրություններն ընկած ժամանակահատվածում երկրում մարդու հիմնարար ազատությունների աստիճանով: Այդ ազատությունների բացակայության կամ սահմանափակման դեպքում ընտրությունների վերջին փուլը՝ այն է քվեարկությունը չի կարող լիարժեք արտահայտել ընտրությունների օբյեկտիվությունը:

Հայաստանի իշխանությունները կրկնակի խտրականություն են կիրառում ՀՀ սահմանադրությամբ իրավահավասար հայտարարված ընտրողների միջև.նախ արտասահմանում գտնվող ՀՀ մոտ 6-7 հարյուր հազար քաղաքացիներին (ընտրողների թվի մոտավորապես 25-30%-ը) զրկում են այնտեղ` դիվանագիտական ներկայացուցչություններում քվեարկելու իրավունքից, և նույն ներկայացուցչությունների մի քանի հարյուր աշխատակիցներին հնարավորություն են տալիս քվեարկել արտերկրում:

Վարչական ռեսուրսի չարաշահումը շարունակում է մնալ հայկական նախընտրական քարոզարշավի բաղկացուցիչ և անխուսափելի արատը: Ընդ որում, խոսքը գնում է ոչ այնքան միջազգային պրակտիկայում լայնորեն տարածված դրսևորումների մասին (օրինակ, նախընտրական քարոզչության նպատակով թեկնածու հանդիսացող պաշտոնյայի կողմից պետության կողմից իրեն հատկացված ծառայողական մեքենայի օգտագործում), որոնց ազդեցությունը հայաստանցի ընտրողի ընտրության վրա դժվար թե վճռորոշ լինի, այլ շատ ավելի վտանգավոր երևույթների: Մասնավորապես, շատ են ահազանգերն առ այն, որ մարզպետը գյուղապետերի վրա "պլան" է դնում ապահովել իր կուսակցության (որպես կանոն ՀՀԿ-ի) համար գյուղի ընտրողների ձայների գերակշիռ մեծամասնությունը: Նմանատիպ "առաջադրանքներ" են ստանում նաև պետական և համայնքային այլ հաստատությունների ղեկավարները:

Հայաստանում կրթական համակարգը շարունակվում է օգտագործվել որպես իշխանության թեկնածու անձանց և կուսակցությունների համար որպես կարևոր գործիք: Դպրոցների, քոլեջների, բուհերի կոլեկտիվները, ուսանողները և դպրոցականները վերադասների ծածուկ հրահանգներով տարվում են թեկնածուների հետ հանդիպումների և իրականացնում անօրինական քարոզչության: Հայաստանի խոշոր քաղաքների բոլոր պետական դպրոցների և վարժարանների տնօրենների ավելի քան 70 տոկոսը ՀՀԿ անդամ են: Մասնավորաբար, Գյումրու 42 պետական դպրոցների և վարժարանների տնօրեններից 32-ը, իսկ Վանաձորի 29 դպրոցների և վարժարանների տնօրեններից 26-ը ՀՀԿ անդամ էին արդեն 2012-ի մարտի սկզբին, ու նրանց կեսը այդ կուսակցությանն էին անդամակցել վերջին 10 ամսում:

Որպես կանոն, Հայաստանում ոչ պաշտոնական նախընտրական քարոզարշավը զգալիորեն ավելի շուտ է մեկնարկում, քան դրա համար օրենքով սահմանված 26-օրյա ժամկետը: Մասնավորապես, 2011 թվականի նոյեմբերի 16-ից դեկտեմբերի 15-ն ընկած ժամանակահատվածում իրականացված մոնիտորինգը բացահայտել է, որ ԶԼՄ-ների, առաջին հերթին` հեռուստաընկերությունների գործելակերպում առկա էր ընտրազանգվածի տրամադրությունները կանխորոշելու միտում և հեռարձակվել են նյութեր, որոնք պարունակել են թաքնված քաղաքական գովազդի անուղղակի հատկանիշներ:

Խորհրդարանական նախորդ ընտրությունների համեմատ ներկայիս ընտրական գործընթացներում հեռարձակվող ԶԼՄ-ները անհամեմատ բազմակողմանի են լուսաբանում նախընտրական քարոզարշավը և, ընդհանուր առմամբ, քաղաքական ուժերի համար ապահովում են հավասար պայմաններ իրենց ծրագրերն ու հայացքները ընտրազանգվածին ներկայացնելու համար: Սա կարելի է գլխավորապես բացատրել առաջիկա ընտրությունների առնչությամբ միջազգային կառույցների առջև ՀՀ իշխանությունների ստանձնած պարտավորություններով և որոշակի նոր գործոններով: Սակայն, հարկ է նշել, որ սույն միտումը կարող է արժևորվել միայն այն դեպքում, եթե նման մոտեցումը պահպանվի նաև հետընտրական ժամանակաշրջանում, այսինքն պայմանավորված լինի ոչ թե արտաքին հանգամանքներով և ընտրությունների մասին օրենսդրությամբ, այլ ունենա ներքին դրդապատճառներ ու վերահսկողության մեխանիզմներ և դառնա ամենօրյա գործելակերպ:

Նոր ընտրական օրենսդրությունը բարեհաջող կերպով քողարկում է նախընտրական քարոզչությանն առնչվող այն նվիրատվություններն ու ծախսերը, որոնք նախկինում առաջացնում էին անհարմար հարցեր որոշ կուսակցությունների համար: Մասնավորապես, արգելելով իրավաբանական անձանց կողմից կուսակցության կամ թեկնածուի նախընտրական հիմնադրամին նվիրատվություն անելը` թաքցվում է այն ահռելի տարբերությունը, որը նախկինում առկա էր ՀՀԿ-ին և ընդդիմադիր կուսակցություններին նվիրատվություն արած ընկերությունների քանակների միջև: Իսկ սահմանելով թե ինչ ծախսեր պետք է կատարվեն միայն նախընտրական հիմնադրամով, Ընտրական օրենսգիրքը հնարավորություն է տալիս թաքցնել նախընտրական քարոզչության հետ կապված մնացած այլ ծախսերը, որոնք հասնում էին բավականին պատկառելի չափերի, մանավանդ իշխող կուսակցությունների դեպքում:

Ի տարբերություն տեղեկատվական դաշտում առկա դրական միտումի քաղաքական դաշտը շարունակում է կաղապարված մնալ և անհաղորդ նոր մոտեցումներին: Քաղաքական գործիչների նախընտրական վարքագծում շատ քիչ բան է փոխվել և նրանք առաջվա պես զլանում են ԶԼՄ-ներին ժամանակին տեղեկացնել իրենց նախընտրական միջոցառումների մասին, երբեմն էլ խուսափում են քաղաքական բանավեճերին մասնակցելուց:

Առկա են դեպքեր, երբ որոշ քաղաքական ուժեր (մասնավորապես` ՀՀԿ և ԲՀԿ-ն) դրսևորել են բացարձակ արհամարհական վերաբերմունք նույնիսկ իրենց ընտրազանգվածի` Հայաստանի Հանրապետության շարքային քաղաքացիների նկատմամբ և անհաղորդ մնացել նրանց կողմից ուղղակիորեն առաջադրված հարցադրումներին:

Ընտրախախտումների համար ձևավորված պայմաններ
Հայաստանի 70 բնակավայրերում 800 հարցվածների շրջանում 2012թ. փետրվար ամսին անցկացված հետազոտությունը բացահայտել է, որ պատասխանողների մոտ 60 տոկոսի հիմնական մտահոգությունները վերաբերում են աշխատատեղերի պակասին, ցածր կենսաթոշակներին, ցածր աշխատավարձերին, աղքատությանը, բարձր գներին ու ինֆլյացիային, երիտասարդների համար հնարավորությունների բացակայությանը, արտագաղթին: Փաստորեն, բնակչության սոցիալական ծանր վիճակը և մյուս կողմից տարիներով լուծում չստացող կենցաղային խնդիրները հետին պլան են մղել ժողովրդավարական այնպիսի արժեքներ, ինչպիսիք են արդար ընտրությունները, մարդու իրավունքները, խոսքի ազատությունը, ինչը նշանակում է, որ ստեղծված է բարենպաստ միջավայր, որում ընդունելի և ողջունելի կարող են լինել ընտրակաշառքները, արդյունավետ կարող են գործել հարկադրանքը և սպառնալիքները, հանդուրժելի կարող են լինել ընտրախախտումները:

Հայաստանի իշխանությունները մերժել են ներդնել այնպիսի մեխանիզմներ, որպիսիք կարող էին ապահովել ընտրախախտումների և ընտրակեղծիքների բացառումը կամ նվազեցումը: Մասնավորապես, 2010թ. նոյեմբերին ՀՀ ԱԺ աշխատանքային օրենսգրքի մշակող աշխատանքային խումբը, իսկ 2012թ. ապրիլին` ՀՀ ԿՀԸ մերժել են հասարակական կազմակերպության կողմից ներկայացված առաջարկները ընտրատեղամասերը պետության կողմից տեսախցիկներով կահավորելու, ամբողջ քվեարկության գործընթացը և քվեների հաշվարկների ընթացքը տեսաձայնագրելու, ինտերնետ հեռարձակելու և որպես պաշտոնական տեղեկություն արխիվացնելու մասին:

Առաջիկա ընտրությունների առնչությամբ առավել մտահոգիչ է ընտրական ցուցակների ուռճացվածության հարցը, որը պարարտ հող է ստեղծում քվեարկության օրն առավել հավանական և առավել դժվար բացահայտվող ընտրակեղծիքների, այն է` կեղծ անձնագրերով կամ ուրիշի փոխարեն քվեարկություն կատարելու համար: ՀՀ ոստիկանության կայքում տեղադրված ընտրացուցակները և ՀՀ մշտական բնակչության վերաբերյալ ՀՀ Վիճպետծառայության 2010-11թթ. վիճակագրական տվյալների համեմատությունը ցույց է տալիս, որ հանրապետության 34 բնակավայրերում ընտրացուցակներում առկա ընտրողների թիվն ավելի մեծ է, քան մշտական բնակչության թիվը:

Ներկայիս ընտրական գործընթացներում էական դեր է սկսում խաղալ նոր մեդիան: Այն ոչ միայն իր օրախնդրությամբ ու օպերատիվությամբ կամա թե ակամա ազդում է ավանդական լրատվամիջոցների և հատկապես հեռարձակվող ԶԼՄ-ների վրա, ստիպելով նրանց արդիականացնել իրենց գործելակերպը, այլև լուրջ հայտ է ներկայացնում ընտրախարտումների և այլ օրինախախտումների դեմ պայքարում առաջամարտիկ լինելու հարցում:

Ժամանակակից մեդիա տեխնոլոգիաների զարգացմանը զուգընթաց նկատվում է քաղաքացիների հետաքրքրվածություն ընտրական գործընթացներով և ակտիվություն դրանց նկատմամբ հսկողություն իրականացնելու առումով, ինչի արտացոլումն են ընտրախախտումների գրանցման iԴԻՏՈՐԴ ինտերնետային կայքում գրանցված մոտ 370 ահազանգերը և տվյալ գործիքին տիրապետելու դասընթացներին ավելի քան 600 հոգու մասնակցությունը` ընդամենը 40 օրվա ժամանակահատվածում: Մինչ օրս ստացված ահազանգերի 30 տոկոսը վերաբերում է ընտրացուցակներում առկա կեղծիքներին, 38 տոկոսը` ընտրակաշառք և ճնշումներ, իսկ 32 տոկոսը նախընտրական քարոզչությանն առնչվող խախտումներն են:

Չնայած հասարակական ակտիվությանը, մտահոգիչ է մարդկանց անհանգստությունը անհատական բողոքներ ներկայացնելու առումով: Թեև բազմաթիվ են ստվերային անօրինականությունների և քաղաքացիների նկատմամբ ճնշումների ահազանգերը, վերջիններս խուսափում են նշել իրենց անունը կամ հատուկ խնդրում են որ այն չհրապարակվի, ինչը վկայում է երկրում շարունակվող վախի մթնոլորտի մասին: