Դրամաշնորհային ծրագրերը որպես տնտեսական գործունեություն դիտարկելը վտանգում է ՔՀԿ-ների ֆինանսավորման մատչելիության իրավունքը
Հայաստանում ՔՀԿ-ների մեծ մասը հիմնականում ապավինում է դրամաշնորհային ֆինանսավորմանը: Սակայն օրենսդրության մեջ որոշակի անորոշություն կա դրամաշնորհների սահմանման հետ կապված։ Մասնավորապես՝ 2018 թվականից ուժի մեջ մտած Հարկային օրենսգրքում դրամաշնորհների հիշատակումը ծառայությունների ու աշխատանքների կատարման հասկացությունների սահմանման մեջ մտահոգություններ է առաջացրել քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների (ՔՀԿ) շրջանում: 2023 թվականին կառավարության ներկայացուցիչների և ՔՀԿ-ների միջև հանդիպումների ժամանակ հարկային քաղաքականության համար պատասխանատու պաշտոնյաները նշել են, որ եթե դրամաշնորհային ծրագրերը ներառում են նախապես համաձայնեցված ծրագրային առաջարկ և բյուջե, ապա դրանք պետք է դիտարկվեն որպես ծառայությունների մատուցում, որից ստացած եկամուտը ենթակա է հարկման:
«Դրամաշնորհ» հասկացության մեկնաբանությունները օրենքում
- ՀՀ օրենսդրությամբ դրամաշնորհների սահմանում չի նախատեսված: «Դրամաշնորհ» բառի սահմանումը կա միայն ՀՀ կառավարության որոշմամբ հաստատված՝ պետական բյուջեից իրավաբանական անձանց սուբսիդիաներ և դրամաշնորհներ տրամադրելու վերաբերյալ կարգում՝ պետական դրամաշնորհների համատեքստում։ Այս կարգում դրամաշնորհը սահմանվում է որպես «տնտեսության որևէ ճյուղի կամ գործունեության որևէ տեսակի խթանման նպատակով բյուջեից կազմակերպությանն իր կանոնադրական խնդիրների իրականացման նպատակով անհատույց և անվերադարձ տրամադրվող դրամական հատկացում»։
- Այնուամենայնիվ, «դրամաշնորհ» հասկացությունն օգտագործվում է մի շարք օրենքներում, այդ թվում՝ ՔՀԿ-ներին վերաբերող օրենսդրության մեջ: Ըստ «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի՝ կազմակերպության գույքի աղբյուրները կարող են ներառել ձեռնարկատիրական գործունեությունից ստացված միջոցները, դրամական մուտքերը պետական բյուջեից և նվիրաբերությունները, այդ թվում՝ դրամաշնորհները: Այսպիսով, այս օրենքի համատեքստում դրամաշնորհները դիտվում են որպես նվիրաբերության տեսակ։
- Ըստ «Հիմնադրամների մասին» օրենքի՝ հիմնադրամի գույքի աղբյուրները ներառում են ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց նվիրատվությունները և նվիրաբերությունները (այդ թվում՝ օտարերկրյա քաղաքացիների, իրավաբանական անձանց, միջազգային կազմակերպությունների նվիրատվությունները և նվիրաբերությունները), դրամական մուտքերը պետական բյուջեից և դրամաշնորհները։ Այսպիսով, այս դեպքում դրամաշնորհները դիտարկվում են նվիրատվություններից, նվիրաբերություններից և ձեռնարկատիրական գործունեությունից առանձին:
Դրամաշնորհների մեկնաբանումը որպես ձեռնարկատիրական գործունեությունից ստացած եկամուտ
- 2018 թվականից ուժի մեջ մտած ՀՀ հարկային օրենսգրքի սահմանումներում նշվում է, որ աշխատանքի կատարումը և ծառայությունների մատուցումը կարող են լինել որևէ ձևով կատարվող հատուցմամբ (այդ թվում՝ մասնակի հատուցմամբ կամ դրամաշնորհների կամ սուբսիդիաների ձևով հատուցմամբ) կամ անհատույց: Իսկ կազմակերպության իրացման շրջանառությունը ապրանքների մատակարարումից, աշխատանքների կատարումից և (կամ) ծառայությունների մատուցումից ստացման ենթակա ձեռնարկատիրական եկամուտն է։
- Ըստ Հարկային օրենսգրքի՝ ոչ առևտրային կազմակերպությունները պետք է ԱԱՀ հաշվառեն և վճարեն բյուջե, եթե հարկային տարվա ընթացքում գործունեության բոլոր տեսակների մասով իրացման շրջանառությունը գերազանցի 115 միլիոն դրամի շեմը՝ միայն այդ շեմը գերազանցող մասով։ Տվյալ տարվա ընթացքում ԱԱՀ-ի շեմը գերազանցելու դեպքում հաջորդ տարի կազմակերպությունը համարվում է ԱԱՀ վճարող, ուստի հենց տարվա սկզբից պետք է ԱԱՀ հաշվառի և վճարի հարկման ենթակա բոլոր եկամուտների համար։ ԱԱՀ-ով հարկման ենթակա չեն հասարակական, բարեգործական և կրոնական կազմակերպությունների կողմից ապրանքների անհատույց մատակարարումը, աշխատանքների անհատույց կատարումը և (կամ) ծառայությունների անհատույց մատուցումը:
- Կառավարության, մասնավորապես ՀՀ ֆինանսների նախարարության և Պետական եկամուտների կոմիտեի ներկայացուցիչների հետ ԹԻՀԿ և գործընկեր կազմակերպությունների հանդիպումների ընթացքում պաշտոնյաները հաստատեցին, որ ԱԱՀ-ից ազատված են միայն անհատույց և անվերադարձ հիմքով մատուցված աշխատանքներն ու ծառայությունները, իսկ այն դեպքում, երբ դրամաշնորհային պայմանագիրը ներառում է ծրագրի առաջարկ, բյուջե, հաշվետվության պահանջներ, այն չի կարող համարվել անհատույց և անվերադարձ, ուստի համարվում է ծառայության մատուցում և ենթակա է ԱԱՀ-ով հարկման։ Բացառություն կարող են կազմել այն դրամաշնորհային ծրագրերը, որոնք բարեգործական կարգավիճակ են ստացել կառավարության հատուկ որոշմամբ, ինչպես նաև միջկառավարական պայմանագրի շրջանակներում ԱԱՀ-ից ազատված դրամաշնորհները։ Այնուամենայնիվ, ենթակա ճլինելով ԱԱՀ-ով հարկման՝ այս ծրագրերի դիմաց ստացած գումարները ևս ներառվում են իրացման շրջանառության շեմի հաշվարկի մեջ։
Հարկ է նշել, որ հասարակական կազմակերպությունները ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնելու հնարավորություն չեն ունեցել մինչև 2016 թվականի դեկտեմբերին նոր օրենքի ընդունումը: Դրամաշնորհային ֆինանսավորում ստանալու պրակտիկան գործում էր դեռևս ձեռնարկատիրական գործունեության արգելքից շատ առաջ: Ընդ որում՝ դրամաշնորհային ծրագրերը ՔՀԿ-ների կամ դոնորների կողմից երբևէ չեն ընկալվել որպես ծառայությունների մատուցում, որի դիմաց ստացած գումարը կարող է դիտարկվել որպես հարկման ենթակա ձեռնարկատիրական եկամուտ:
Կառավարության կողմից առաջարկվող լուծումները և համապատասխան ռիսկերը
ՔՀԿ-ները մտահոգված են, որ դրամաշնորհային ծրագրերի մեկնաբանումը որպես առևտրային (ձեռնարկատիրական) գործունեություն կարող է ռիսկեր ստեղծել դրամաշնորհային ֆինանսավորում ստացող կազմակերպությունների համար: Որպես կանոն, ՔՀԿ-ները հաճախ չունեն ազատ ֆինանսական միջոցներ՝ ԱԱՀ-ն վճարելու համար: Մինչդեռ դոնոր կազմակերպությունները կարող են թույլ չտալ դրամաշնորհային ծրագրի բյուջեում ԱԱՀ -ի ծախս ներառել: Կառավարության ներկայացուցիչները ՔՀԿ-ներին առաջարկել են խնդրի լուծման երեք տարբերակ։
- Առաջին լուծումն այն է, որ ՔՀԿ-ն կարող է դիմել կառավարության համապատասխան հանձնաժողով և բարեգործական կարգավիճակ ստանալ իր ծրագրի համար՝ այն ազատելով ԱԱՀ-ից: Միևնույն ժամանակ, այդ կարգավիճակը կարող է տրվել միայն բարեգործական բնույթի սոցիալական նախագծերին, իսկ ՔՀԿ գործունեության ոլորտները շատ ավելի լայն են:
- Երկրորդ լուծումն այն է, որ ՔՀԿ-ները կարող են դիմել կառավարությանը՝ համաֆինանսավորում ստանալու համար և ԱԱՀ-ի ծախսերը կատարեն համաֆինանսավորման միջոցներից: Այս տարբերակը կարող է վտանգել ՔՀԿ-ների անկախությունը և կառավարության հանդեպ քննադատական դիրքորոշումը: Օրինակ, իրավապաշտպան կամ հետաքննական գործունեությամբ զբաղվող կազմակերպությունները սովորաբար նախընտրում են չդիմել պետական ֆինանսավորմանը՝ իրենց անկախությունը չխաթարելու համար:
- Երրորդ լուծումն այն է, որ ՔՀԿ-ները կարող են նվազագույնի հասցնել ԱԱՀ-ի վճարման ենթակա գումարը` ԱԱՀ վճարող կազմակերպություններից գնումներ կատարելու և նրանց ծառայություններ պատվիրակելու միջոցով, այդպիսով ԱԱՀ-ի համար կատարած վճարները հաշվանցելով ԱԱՀ-ի ընդհանուր գումարից: ՔՀԿ-ները սա լիարժեք լուծում չեն համարում, քանի որ սովորաբար դրամաշնորհային բյուջեի միայն փոքր մասն է ապրանքների գնում և ծառայությունների պատվիրակում նախատեսում: Բացի այդ, բազմաթիվ փոքր ընկերություններ և ծառայություններ մատուցողներ աշխատում են հատուկ հարկային համակարգերում և գրանցված չեն որպես ԱԱՀ վճարող:
- Որպես այլընտրանք՝ ՔՀԿ-ները պետք է ապահովեն, որ տարվա ընթացքում իրենց շրջանառության ծավալը չանցնի ԱԱՀ-ի շեմը: Սա նշանակում է, որ ՔՀԿ-ները բախվում են ֆինանսավորման մատչելիության սահմանափակմանը։
Ընդհանուր առմամբ, դրամաշնորհների մեկնաբանումը որպես տնտեսական գործունեություն խնդրահարույց է ՔՀԿ-ների համար ֆինանսավորման մատչելիության տեսանկյունից, որը ոչ առևտրային կազմակերպությունների հիմնարար իրավունքն է: Ավելին, նման մեկնաբանության արդյունքում մի շարք լրացուցիչ մարտահրավերներ են առաջանում, ինչպես օրինակ՝ դրամաշնորհային ծրագրերը որպես ձեռնարկատիրական գործունեություն հաշվառելու անհրաժեշտությունը, դոնորներին հաշիվ-ապրանքագրեր տրամադրելու հնարավոր պահանջը և առհասարակ՝ խառնաշփոթ է ստեղծվում, թե ինչը կարելի է համարել ոչ առևտրային և ինչը՝ ձեռնարկատիրական գործունեություն: Այս խնդիրն արձանագրվել է «ՔՀԿ չափիչ 2023» զեկույցում որպես ֆինանսավորման մատչելիության ոլորտի վատթարացում:
